Як карабель назавеш, так ён і паплыве, альбо Чаму ў нас такія прозвішчы?

Нашы далёкія продкі лічылі непрыстойным не ведаць радаслоўную да дваццатага калена. Колькі галінак з уласнага радаводу можа згадаць сучаснік? Добра, калі памятае хаця б імёны прадзедаў... Але ці вінаваты ён у тым, што мала ведае? Бо яшчэ ў мінулым стагоддзі цікавасць да сваіх каранёў магла скончыцца кепска. Таму шляхцянства, тытулы не афішавалі. За прыналежнасць да знатных родаў чалавек мог мець непрыемнасці: абмежаванні ў працы, адукацыі, у правах на адукацыю дзяцей. Альбо нават трапіць у турму.

Але ў апошнія дзесяцігоддзі ў суайчыннікаў узрастае цікавасць да мінуўшчыны. У архівах карыстаецца немалым попытам платная (і далёка не танная) паслуга па стварэнні радаводнага дрэва. Многія грамадзяне ў вольны час і самі туды прыходзяць адшукаць звесткі пра свае карані.

Пачынаць адпаведныя пошукі раяць з расшыфроўкі прозвішча. І тут на дапамогу прыйдуць выданні, падрыхтаваныя аўтарытэтнымі даследчыкамі і краязнаўцамі: «Што ў прозвішчы тваім?» Івана Ярашэвіча (Мінск, «Деловая печать», 2018) і «Корни наших фамилий / Карані нашых прозвішчаў» Валянціны Лемцюговай і Ірыны Гапоненкі (Мінск, Выдавецкі дом «Звязда», 2018).

Першы з названых аўтараў даследуе тапаніміку і паходжанне прозвішчаў Чэрвеньшчыны (але трэба заўважыць, што прозвішчы, гісторыя якіх адлюстравана ў кнізе, тыповыя для ўсёй Беларусі). Леташняе выданне аўтар вызначае як літаратурна-навукова-папулярнае. Яно не абцяжарана пералікам канчаткаў, суфіксаў і іншых лінгвістычных тэрмінаў, напісана жывой вобразнай мовай. Адносна паходжання некаторых прозвішчаў аўтар прыводзіць не толькі сваю версію, але і іншыя, не аспрэчваючы. Да таго ж у апошнім раздзеле кнігі пісьменнік звяртаецца і да зместу асобных мянушак.

«Мянушкі, празванні — моўныя помнікі гісторыі, фальклору, этнаграфіі. На іх аснове ўзнікла і шмат прозвішчаў. На асобе пэўнага чалавека яны ілюструюць заняткі людзей у пэўнай гістарычнай плыні, вызначаюць маральна-этычныя адносіны. Маюць яны і літаратурную афарбоўку», — зазначае Іван Ярашэвіч. На прыкладах, якія мелі месца ў рэальнасці (даследчык іх пачуў ад суразмоўцаў), у кнізе апісана гісторыя паходжання мянушак «Каўбаса», «Рэшата», «Сват», «Свянцоныя яйцы», «Сучка з’ела боты» і «Яшка-Гаўрыла». Адметна, што самыя неверагодныя выпадкі і здарэнні не выдумляюць з галавы, а назіраюць у сапраўднасці, што і пацверджана расповедамі даследчыка.

Асновай другога з прапанаваных выданняў сталі пісьмы чытачоў, якія з 2008 да 2012 года друкаваліся ў рубрыцы «Што ў імені маім» у газеце «СБ. Беларусь сегодня». Калі рубрыка з’явілася на старонках выдання, не толькі з Беларусі, але і з многіх іншых краін ад чытачоў пасыпаліся просьбы патлумачыць паходжанне іх прозвішчаў. У асобных лістах прыводзілася інфармацыя пра тое, як даваліся прозвішчы ў той ці іншай мясцовасці, факты з радаслоўнай. У аснову адказаў пра паходжанні прозвішчаў пакладзены навуковыя прынцыпы і канкрэтныя факты з розных пісьмовых крыніц.

На пачатку кнігі змешчаны навукова-папулярны матэрыял з гісторыі станаўлення прозвішчаў і іх вывучэння, прыводзяцца лексічныя крыніцы прозвішчаў, а таксама карты распаўсюджанасці прозвішчаў з тыповымі суфіксамі па рэгіёнах Беларусі і Украіны. Адметна, што ў аснову прозвішчаў маглі быць закладзены не толькі рысы знешняга выгляду, хібы знешнасці, фізічны стан, разумовыя якасці, асаблівасці характару, звычкі, схільнасці чалавека, прыродныя ўмовы часу яго нараджэння, асацыяцыі з хатняй ці дзікай жывёлай, прыладай працы, прадметамі побыту. Цікава, што практыкаваліся і падманныя імёны з мэтай скрыць (каб не сурочылі) станоўчыя якасці асобы, спужаць гэтым злых духаў і ворагаў — такія прозвішчы служылі абярэгамі.

У абодвух выданнях прозвішчы групуюцца па алфавітным парадку, прыводзяцца розныя іх варыянты, часам — характэрныя прымаўкі. Яны будуць карысныя не толькі лінгвістам, гісторыкам, этнографам, фалькларыстам, анамастам — усім, хто хоча больш даведацца пра сябе і гісторыю свайго роду. Акрамя таго, матэрыялы кнігі могуць стаць дзейсным сродкам выхавання патрыятызму ў моладзі, гонару за свой край, адказнасці за справы, паводзіны, учынкі.

Яна БУДОВІЧ