...Калі за плячыма больш за восем дзясяткаў гадоў, усяго, вядома ж, не ўспомніш і не раскажаш яшчэ і таму, што парушаецца паслядоўнасць, прыплятаюцца аповеды іншых людзей і — як ні круці — таксама становяцца ўспамінамі. З перажытага робяцца высновы...
Дзед мой Сяргей з бабуляй Агатай былі не з бедных, мелі «пагорак зямлі», нарадзілі больш за дзесяць дзяцей. Многія з іх памерлі малымі, а тыя, што выжылі — дочкі, нявесткі — пасля вайны засталіся ўдовамі. Так што з бацькавай радні я помню толькі цётак.
Ад іх ды мамы што-нішто ведаю пра тату. Ён, як расказвалі, быў вельмі добрым, працаваў у краме і шмат што людзям даваў «на паверку»; дрэнна бачыў, таму ў войска яго не бралі. Аднак з пачаткам Фінскай вайны ён сам папрасіўся на фронт і стаў санітарам. Адзін з яго саслужыўцаў расказваў, што тату моцна параніла, калі ён ратаваў-перавязваў танкістаў з палаючага танка...
У пахаванцы паведамлялася месца пахавання. Але ж потым на ўсе свае запыты я атрымліваў адказ, што мясціны з такой назвай няма — ёсць з падобнымі, праўда, на помніках савецкім воінам прозвішча таты там не значыцца...
Маме тады было 27 гадоў, сястрычцы — восем, мне — усяго сем месяцаў. Мы засталіся без бацькі, а хутка і без жытла, бо згарэла хата. Гэта яшчэ да вайны.
Пра яе, праклятую, я помню зусім няшмат. Помню, што ў вёску (а яна была кіламетраў за дзесяць ад чыгункі) наязджалі і партызаны (нас, малых, яны каталі на веласіпедзе), і немцы. Тыя ігралі на губных гармоніках ды лавілі курэй.
Помню, фашыст адсек галаву маёй любімай «кубанцы», і я не ўтрымаўся — укусіў яго за нагу. Напэўна ж, не балюча, але немец схапіў мяне за каршэнь і пацягнуў да той самай калодкі... Бабуля, рызыкуючы жыццём, кінулася мяне ратаваць.
Калі партызаны ўзарвалі састаў непадалёк ад Фарынава, чуваць было аж у нашай вёсцы!
Адказам на гэта стаў тэрор: наляцелі самалёты, пачалася бамбёжка, вёска згарэла. Чорны дым тады рассцілаўся аж да самага лесу.
...Наша сям'я на нейкі час знайшла прытулак у вёсцы Касары.
Помню і жыццё ў лесе: вогнішчы, буданы, загарадкі для жывёлы, зробленыя з жэрдачак, прыбітых да дрэў...
Аднак фашысты знайшлі нас і там. Сагналі ў нейкі будынак у вёсцы Хоццевічы, сказалі, што спаляць. Жонка камандзіра партызанскага атрада, якая апынулася разам з намі, памкнулася ўцячы, і фашысты застрэлілі яе.
У гэты час мы з сястрычкай заплакалі, бо згубілі маму (потым даведаліся, што ад жаху яна запаўзла ў падпечча). Фашысты ж падумалі, што мы — дзеці той самай уцякачкі, і таксама пацягнулі нас да сценкі, каб расстраляць... Маміна сястра, цётачка Матрона, кінулася ім наперарэз з крыкам «Гэта мае дзеці!».
...Не ведаю чаму, але нас тады не спалілі, пагналі ў Полацк — без маці. Пра нас клапаціліся іншыя людзі — і родныя, і зусім чужыя: з рызыкай для жыцця яны перакідвалі праз агароджу хоць нешта з ежы, і тым самым ратавалі нас ад галоднай смерці.
Потым пачаўся адбор працаздольных для адпраўкі ў Германію. Тых, хто меў на руках дзяцей, пакідалі. Сярод нявольнікаў аказаўся мой родны дзядзька Ягор. Каб выратавацца, ён узяў мяне ў цёткі Матроны (у яе заставаўся свой Андрэйка і мая сястрычка Лілечка) і выдаў за свайго.
Помню яшчэ, што ўсе хварэлі. Помню, што многія паміралі і што вызвалілі нас савецкія войскі ў ходзе аперацыі «Баграціён».
Далей было жыццё ў зямлянцы з адзіным маленькім акенцам і земляной падлогай. Праўда, у хуткім часе нам як сям'і загінулага ў час вайны дзяржава дапамагла паставіць невялічкую драўляную хатку.
...Восенню 1945-га мне час быў ісці ў школу. Яе адкрылі ва ўцалелай хаце ў вёсцы Грыцкаўшчына. Памятаю, як нейкія дзядзькі пілавалі дошкі для нашых партаў.
А першым дамашнім заданнем было прынесці цвікоў (мы рабілі іх з калючага дроту), каб гэтыя парты збіць.
Настаўнік быў адзін, і ўрок ён вёў адначасова для вучняў з першага да чацвёртага класа. Мы са стрыечным брацікам Андрэем сядзелі наперадзе, а на так званай галёрцы, за апошнімі партамі — былі амаль дарослыя дзецюкі.
На ўвесь наш першы клас быў адзін буквар, пісалі на газетах, замест чарніла карысталіся настоем з альховых шышак і бурачным сокам.
Што яшчэ ў памяці, дык тое, што з малых гадоў я цяжка працаваў. Паколькі ні коней, ні мужчын (з вайны вярнуўся толькі адзін, і той аднаногі) у вёсцы не было, у плуг запрагаліся жанчыны, а я ў свае шэсць-сем гадоў ужо араў.
Даручалі малым і шмат іншай работы. Я, напрыклад, пасвіў калгасных авечак, мой сябра — цялят. Часам, каб пабыць разам, мы (ведама, дзеці) зганялі два статкі ў адзін і потым, як той казаў, атрымлівалі па поўнай, бо авечкі дзе з'ядалі, дзе вытоптвалі траву, і цяляты заставаліся галоднымі.
Даставалася нам і за тое, што любілі катацца на баранах: нейкі з бадлівых ляціць на цябе, каб ударыць, а ты хапаеш яго за рогі, садзішся на спіну і... панёсся!
Пазней калгас стаў абзаводзіцца коньмі. Помню, адвозіў збожжа ад камбайна. Ссыпалася яно ў прымітыўную скрыню з дошак. Конь пры гэтым пужаўся, але ж справіцца з ім яшчэ можна было...
Аднак неяк, замест збожжа, мне ў скрыню ўкінулі штось з дэталяў ад сапсаванага камбайна: ад таго грукату конь, што называецца, «панёс», возам ударыўся ў памежны слуп, збіў кола, — я апынуўся пад скрыняй, і як не скалечыўся — не загінуў, не разумею дагэтуль!
Тануў неяк раз: малы, з зайздрасцю назіраў, як большыя хлопцы «стаяць» у глыбокай вадзе (нават узняўшы рукі!) — вырашыў паспрабаваць: адплыў на глыбокае, апусціў ногі ўніз і, можна сказаць, як той камень пайшоў на дно... Наглытаўся вады! Як выплыў, лепш не ўспамінаць.
І ў школу хадзіў з прыгодамі. У малодшых класах нас было шмат, і мы, каб адпуджваць ваўкоў, распальвалі своеасаблівую жароўню — у бляшанку клалі гуму, вуголле, смалякі... У старэйшыя класы я хадзіў адзін (іншыя вучобу кінулі, а малых за намі ўжо не было: бо пасля вайны дзеці амаль не нараджаліся)... Смешна сказаць — адпуджваў ваўкоў тым, што стукаў каменем аб камень.
Пасля школы таксама не лягчэй. Помню, што вельмі хацеў вучыцца. Што ў парванай целагрэйцы трое сутак ішоў у Мінск, што на хлеб з камсой зарабляў, разгружаючы (уручную) 60-тонныя пульманы дроў, што ледзь не да снегу начаваў пад елкамі і паступіў у вучылішча, дзе павінны былі карміць і адзяваць. А пакуль тое сталася, трое сутак жыў на вадзе — галадаў.
...Вучыўся заўжды толькі на выдатна, служыў таксама і гэтак жа здаў уступныя экзамены ў політэхнічны — паступіў на вячэрняе аддзяленне, хоць конкурс быў 10 чалавек на месца.
Потым была работа і досыць высокія заробкі, але я адмовіўся ад іх дзеля таго, каб вучыцца далей... Абараніў кандыдацкую. Выгадаваў, дапамог стаць на ногі чацвярым дзецям, пабудаваў дачу, дагэтуль працую — выкладаю ва ўніверсітэце інфарматыкі. І, азіраючыся назад, увесь час думаю, наколькі прасцей і лягчэй склаліся б лёсы мільёнаў дзяцей, калі б не вайна, калі б не загінулі бацькі. Як жа мне не хапала майго! Колькі ж разоў я, малы, заліваўся слязамі над адзінай яго фотакарткай!...
А як добра было б, калі б жывымі засталіся мае дзядзькі, калі б не згарэла вёска, калі б людзі не галадалі, не надрываліся ад непасільнай працы, калі б інвалідам не стала сястрычка…
Вайна ні ў якім разе не канчаецца з аб'яўленнем перамогі, яна адгукаецца, адбіваецца не на адным пакаленні людзей.
Іван АСТРОЎСКІ
г. Мінск
Сумесныя праекты ядзерных тэхналогій.
